Xin trân trọng giới thiệu đến các bạn bài viết đầu Xuân thú vị và bổ ích của anh Nguyễn Đại Hoàng.
-----------
-----------
Tản mạn đầu Xuân :
Tựa Sách Dịch
Tựa sách có thể coi là nội dung tóm gọn của cuốn sách. Tựa càng ngắn gọn càng ấn tượng.Và thành công hay thất bại của cuốn sách trong việc đến với độc giả tùy thuộc rất lớn vào việc đặt tựa sách. Người ta ví tựa sách như tinh dầu của sách.
Nếu trong hàng vạn đóa hồng có thể chưng cất ra một ít tinh dầu hoa hồng đã là chuyện khó thì việc chưng cất được một tựa sách từ một tác phẩm mấy trăm trang quả là một chuyện khó khăn không kém. Và dịch một tựa sách từ một ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác còn công phu và rắc rối hơn nhiều ! Chẳng thế mà trong vài năm gần đây ở Việt Nam đã có những cuộc trao đổi – đôi khi rất quyết liệt – chung quanh vấn đề dịch tựa sách của những dịch giả người Việt.
Ở Việt Nam từ sau ngày 30 tháng 4 năm 1975, một số tác phẩm được các tác giả khác dịch lại với một tựa mới. Tiêu biểu là dịch giả Dương Tường, ông đã đặt cho các dịch phẩm những tên mới . Ta hãy xem một số ví dụ :
1.Tựa gốc :
- Tiếng Đức : Im Westen nichts Neues
-Tiếng Pháp : À l’ouest rien de nouveau
- Tiếng Anh : All quiet on the Western Front
Trước đây Tâm Nguyễn dịch là Mặt Trận Miền Tây Vẫn Yên Tĩnh, Dương Tường đổi lại là Phía Tây Không Có Gì Lạ.
2.Tựa gốc : Wuthering Heights, trước đây Nhất Linh & Nguyễn Tường Thiết dịch là Đỉnh Gió Hú, Dương Tường đổi thành Đồi Gió Hú.
3.Tựa gốc : Alexis Zobra, trước đây Nguyễn Hữu Hiệu dịch là Alexis Zobra , Con Người Chịu Chơi , Dương Tường đổi thành Alexis Zobra, Con Người Hoan Lạc.
4. Tựa gốc : L’extranger, trước đây Võ Lang dịch là Người Xa Lạ, Dương Kiền & Bùi Ngọc Dung dịch là Kẻ Xa Lạ, Lê Thanh Hoàng Dân & Mai Vinh Phúc dịch là Kẻ Xa Lạ- còn Dương Tường đổi thành Người Dưng.
[ Có một tác phẩm mà thế hệ học sinh trước đây rất yêu thích là một tác phẩm của nhà văn Ý Edmondo de Amicis, cuốn Cuore, dịch ra tiếng Pháp là Le Livre – Coeur, tiếng Anh là Heart. Tác phẩm này khi tới Việt Nam được Cao Văn Thái phóng tác thành cuốn Dưới Mái Học Đường, được Hà Mai Anh dịch là Tâm Hồn Cao Thượng, và sau này Hoàng Thiếu Sơn dịch là Những Tâm Hồn Cao Cả.]
Gần đây thì có sự tranh luận khá sôi nỗi về một số tựa sách dịch những tác phẩm của nhà văn Milan Kundera.
Ta hãy lấy ví dụ cuốn L’ignorance của Milan Kundera. Tác phẩm này đã được Cao Việt Dũng dịch là Vô Tri. Nhưng TS. Nguyễn Thị Từ Huy đã không đồng tình với cách dịch đó. Ta hãy nghe cô biện luận : “Vì nghĩa của từ ‘vô tri’ trong tiếng Việt đã được xác định rất rõ: không có năng lực tri giác… chỉ tất cả những vật chất ở trong tình trạng không có khả năng tri giác, như sỏi đá… Và vô tri được dùng như là tính từ, thường phải nói là ‘vật vô tri’… Trong tiếng Pháp cũng vậy, chỉ có tính từ “inanimé”, không có danh từ tương ứng, người Pháp cũng nói ‘objet inanimé’ [vật vô tri]. Cuốn tiểu thuyết của Kundera không đề cập tới tình trạng vô tri này, mà đề cập đến tình trạng không biết của con người. Các nhân vật có đầy đủ tri giác, tâm hồn, trí tuệ, cảm xúc, nhưng họ, hoặc là không biết đến quá khứ, hoặc là không biết đến hiện tại, hoặc là không biết tương lai, do vậy cũng có thể không biết cả ba thứ này. Nếu dịch từ l’ignorance của Kundera tôi sẽ chọn từ ‘sự không biết’”. Ngoài ra, theo Từ Huy: “nếu muốn dùng cấu trúc hán ngữ để dịch từ l’ignorance thì phải dùng chữ Bất Tri ”.
Dịch giả Cao Việt Dũng sau đó đã phản hồi rằng : “Cách TS Nguyễn Thị Từ Huy giải thích về "vô tri" trong tiếng Việt, theo tôi sai hoàn toàn… Trong các từ tổ ghép với "vô" ở từ điển Hán-Việt Đào Duy Anh, có "vô tri", được Đào Duy Anh chú nghĩa: "Không biết gì", rồi sau đó mở ngoặc đơn… là... "ignorant". Đúng cái từ chúng ta đang bàn ở đây”; “"Vô tri" là một tính từ, đúng vậy, nhưng khẳng định nó nhất định là tính từ thì lại sai”; “TS Nguyễn Thị Từ Huy viết: "chỉ có tính từ "inanimé", không có danh từ tương ứng". Tôi giở từ điển Petit Robert 2009 thì quả thực chỉ có tính từ "inanimé", nhưng giở đến một từ điển lớn hơn là Émile Littré … thì lại khác: có mục từ "Inanimation", chú nghĩa như sau: "s. f. Manque d'animation". Và tại sao TS Nguyễn Thị Từ Huy buộc "vô tri" vào luôn với "inanimé"?”; “"Vô tri" trong nhan đề cuốn tiểu thuyết tôi dùng theo ý (Sự) vô tri… ở nhiều chỗ "sự" là không cần thiết, có thể lược bớt … đây là một nhan đề tiểu thuyết, nó cần ngắn gọn”; “Vẫn thêm một điều nữa, TS Nguyễn Thị Từ Huy đã quá liều lĩnh khi đề xuất Bất Tri làm nhan đề … Đến đây thì không chỉ TS Nguyễn Thị Từ Huy sai, mà còn đi ngược lại với thao tác của bản thân chị: tại sao chị không đi tra từ điển nhỉ, xin thưa là trong Từ điển Hoàng Phê không có mục từ "bất tri", và ở đây Đào Duy Anh cũng đồng ý với Hoàng Phê, trong Từ điển Đào Duy Anh không có "bất tri" mà chỉ có "bất tri bất giác"”.
TS. Nguyễn Thị Từ Huy cũng là người đã đề nghị dịch lại các tựa sách sau đây :
Cuốn L’identitécủa Milan Kundera : Ngân Xuyên dịch là Bản nguyên , Từ Huy đổi thành Bản sắc.
Cuốn La lenteur của Milan Kundera : Ngân Xuyên dịch là Chậm rãi, Từ Huy đổi thành Sự chậm rãi.
Cuốn L'Insoutenable légèreté de l'être của Milan Kundera : Trịnh Y Thư dịch là Đời nhẹ khôn kham, Từ Huy đổi thành Sự nhẹ tênh của đời.
Cuốn Being and Time của Heidegger : TS. Trần Công Tiến dịch là Hữu thể và thời gian, Từ Huy đổi thành Bản thể và thời gian.
Hoàng Long đã bình về cách dịch tựa của Từ Huy như thế này:
Với L’identité - Bản sắc : “Cái từ “bản sắc” này có thể dùng trong một phạm vi lớn như “bản sắc văn hóa” thì được, nhưng dùng trong tác phẩm này của Milan Kundera thì có vấn đề. Bản tiếng Trung chuyển dịch là “Thân phận” 身分. Bản tiếng Nhật do Nishinaga Yoshinari 西永良成 chuyển ngữ là “Cái tôi thật sự” 本当の私 . Như vậy nếu chuyển sang tiếng Việt có lẽ dùng từ “Căn cước thân phận” là hợp lý nhất với tâm trạng lưu vong của Milan Kundera”.
Với L'Insoutenable légèreté de l'être :“quả là dịch theo kiểu “word by word”, mà vẫn còn thiếu mất “insoutenable” (không chịu nổi, không kham nổi) ”; bản dịch tiếng Nhật của Eiichi Chino 栄一千野 là 存在の耐えられない軽さ, dịch sát nghĩa “Sự nhẹ đến mức không thể chịu nổi của tồn tại”. Bản dịch tiếng Việt Đời nhẹ khôn kham của Trịnh Y Thư vừa sát nghĩa, vừa có thẩm mỹ, vừa hay ở cách dùng chữ “kham”. “Kham” là đủ đầy ý nghĩa chịu đựng trong đó rồi. Vậy tại sao một nhan đề hay như thế mà chị Từ Huy xem như “vô tri”, không biết gì đến, để rồi dịch một cách không thể nào trắng trợn hơn là “Sự nhẹ tênh của đời sống”?”
Với cuốn Being and Time : “Hữu thể (Being / Être) thì hiển nhiên khác với Bản thể (the Nature of Being / la Nature de l'Être). Vậy mà Nguyễn Thị Từ Huy cứ hiên ngang “Bản thể và thời gian”!”
Một nhà khác, ông Đông La, không đồng ý với Nguyên Ngọc khi nhà văn này dịch tựa cuốn Le Degré zéro de l'écriture suivi de Nouveaux essais critiques của Roland Barthes là Độ không của lối viết. Ông đề nghị dịch là Độ không của chữ nghĩa theo phê bình tiểu luận mới.
Ông Đông La cũng không đồng ý khi Nguyên Ngọc dịch La sagesse de l’ambigui thành Sự hiền minh của tính nước đôi, ông đề nghị dịch là Sự hiểu biết về những điều mơ hồ .
Ông Đông La cũng không đồng ý với cách dịch của Nguyên Ngọc tựa cuốn L'Insoutenable légèreté de l'être là Nhẹ bồng cái kiếp nhân sinh, hay Sự nhẹ tênh của đời sống ( Từ Huy dịch) , ông đề nghị dịch là Nhẹ hẫng phận người.
Bình : Tác giả bài viết này không có tham vọng phân tích sự đúng sai về những tựa mới cho các dịch phẩm đã nói ở trên. Ở đây tôi chỉ muốn đưa ra ý kiến cá nhân về những tranh luận nói trên mà thôi. Chẳng hạn tôi thấy tựa Phía Tây Không Có Gì Lạ của Dương Tường không hay bằng Mặt Trận Miền Tây Vẫn Yên Tĩnh. Tôi thấy Kẻ Xa Lạ hay Người Xa Lạ vẫn hay hơn Người Dưng của Dương Tường. Đặc biệt tôi thấy Wuthering Heights mà dịch là Đồi Gió Hú thì không thể sánh được với Đỉnh Gió Hú. Còn về tác phẩm dịch mà tôi yêu thích của tuổi học trò thì Tâm Hồn Cao Thượng hay Dưới Mái Học Đườngvẫn là những tựa dịch hay hơn cả.Tôi cũng có thêm một vài ghi nhận sau đây :
Cuốn Being and Time của Martin Heidegger mà TS. Từ Huy dịch là Bản Thểvà Thời Gian có lẽ là không ổn bằng Hữu Thể và Thời Gian của TS. Trần Công Tiến. Tuy nhiên theo tôi cũng có thể dịch là Hiện Hữu & Thời Gian.
Cuốn L’identité của Milan Kundera , Ngân Xuyên dịch là Bản Nguyên, Từ Huy dịch là Bản Sắc, Hoàng Long dịch là Căn Cước Thân Phận, Đông La dịch là Bản Ngã. Tôi cho rằng có thể L’identité là Chân Ngã.
Cuốn L'Insoutenable légèreté de l'être của Milan Kundera Trịnh Y Thư dịch là Đời Nhẹ Khôn Kham được khen ngợi rất nhiều. Nhưng theo tôi chữ khôn khamnghe xa lạ quá. Nguyên Ngọc dịch là Nhẹ Bồng Cái Kiếp Nhân Sinh, Từ Huy dịch là Sự Nhẹ Tênh Của Đời Sống , còn Đông La là Nhẹ Hẫng Phận Người. Bản dịch tiếng Anh của tác phẩm này là The Unbearable Lightness of Being, có gợi cho các bạn một tựa dịch mới không ?
La sagesse de l’ambigui của Milan Kundera, Nguyên Ngọc dịch là Sự Hiền Minh Của Tính Nước Đôi, Đông La dịch là Sự Hiểu Biết về Những Điều Mơ Hồ. Theo tôi có thể dịch là Minh Triết Của Mơ Hồ.
Le Degré zéro de l'écriture suivi de Nouveaux essais critiques, Nguyên Ngọc dịch là Độ Không Của Lối Viết, Đông La dịch là Độ Không Của Chữ Nghĩa ..., tôi nghĩ có thể dịch gọn hơn : Viết Ở Độ Không .
Cuối cùng là cuốn L’ignorance của Milan Kundera mà Cao Việt Dũng dịch là Vô Tri, ông này cho rằng chữ Bất Tri mà Từ Huy dùng là không có ! Nhưng tôi nghĩ là có chữ Bất Tri, ít nhất là nó được nhắc tới trong một bài thơ hết sức nổi tiếng của Thôi Hộ - bài Đề Đô Thành Nam Trang sau đây :
Khứ niên kim nhật thử môn trung,
Nhân diện đào hoa tương ánh hồng.
Nhân diện bất trihà xứ khứ
Đào hoa y cựu tiếu đông phong
Năm ngoái ngày này dưới cánh song
Hoa đào ánh má mặt ai hồng
Mặt ai nay biết tìm đâu thấy
Chỉ thấy hoa cười trước gió Đông
(Đỗ Bằng Đoàn & Bùi Khánh Đản dịch)
Kết : Tôi nghĩ rằng cũng khá thú vị nếu đôi khi quý vị tạm dừng công việc cuộc đời để suy nghĩ về một số tựa sách dịch mà theo quý vị là chưa đạt trên thị trường sách dịch hiện nay.Biết đâu …Còn bây giờ các bạn hãy xem thử bài thơ của Thôi Hộ nói trên. Bài thơ này hiện có hàng trăm bản dịch khác nhau, mà bản dịch trên – theo nhiều người - là một trong những bài dịch xưa nhất và ổn nhất. Biết vậy nhưng cũng xin mạo muội tạm dịch bài trên như một lời chúc mừng chân thành đến quý vị và các bạn nhân buổi Đầu Xuân :
Ngày này năm ngoái đứng bên song
Hoa đào cùng với má ai hồng
Nay người không biết về đâu đó
Chốn cũ hoa cười với gió Đông
NGUYỄN ĐẠI HOÀNG
2/2013
Đăng nhận xét